KAĞIT ESERLERDE FİZİKSEL TAHRİBAT VE YAPILMASI GEREKENLER
Kağıt eserlerde fiziksel tahribat insan faktörlü veya doğal afetler nedeniyle çarpma, titreşim, sarsılma, aşınma, yüksek ısı, ışık, yangın ve su baskını etkisiyle olur.
Çarpma, titreşim, sarsılma gibi faktörler insan etkisiyle ya da deprem gibi yıkıcı etkisi olan doğal afetler sonucu olur. Rafların çökmesi, deprem ve savaş gibi etmenler ise eserler açısından yıkıcı, yok edici olabilir. Tüm bu faktörlerin sonucunda eserlerin kısmi olarak bozulabilmesi ya da eserin tamamen yitirilmesi de söz konusu olabilir. Kağıt eserlerde fiziksel tahribat nedenleri sıcaklık, nem, ışık, insan faktörü, yangın, su baskınları ve doğal afetler olarak sıralanabilir. Fiziksel tahribat nedenlerinin büyük bölümü arşivlerde uygun yöntem kullanılarak kontrol altına alınabilir.
Ref. Google Resim açıklama: 1992de Gürcistan İç Savaşı sırasında Gürcüler tarafından yakılan ve bu yangın sırasında 400 binden fazla kitabını kaybeden Abhazya Milli Kütüphanesi
İlk olarak sıcaklık ve nemi anlatırsam uygun olmayan sıcaklık ve nem değerleri kağıt eserlerde ciddi tahribatlara yol açmaktadır. 10°C sıcaklık artışı kağıdın yapısındaki selüloz zincirleri arasındaki bağların kırılması reaksiyonunun hızını iki katına çıkarmaktadır. Bağıl nem, belirli bir sıcaklıkta havadaki mevcut nem miktarının havanın taşıyabileceği maksimum nem miktarına oranı olarak tanımlanır. Sabit sıcaklıkta yüksek nem eserlerin şişerek fiziksel yapısının bozulmasına, mikroorganizma ve böcek gelişimine, bozulma reaksiyonlarının hızlanmasına ve eser üzerinde nem lekelerinin oluşmasına neden olabilir. Aksi durumda düşük nem, kağıdın esnekliğini azaltarak fiziksel tahribatlara açık hale gelmesine neden olur.
Işık faktörünü ele alırsak ışık terimi her ne kadar elektrospektrumda görünür bölge ışınları için kullanılıyor olsa da ışık tahribatından kasıt; gama, X ve UV ışınları ile görünür bölge ışınlarının kağıt eserlere verdiği geri dönüşümsüz tahribattır. Kağıt eserlerde sararma ve koyulaşmaya neden olan ışık; cilt, mürekkep Ayrıca ışık, kağıt eserlerin bozulma reaksiyonlarının hızlanmasına da neden olmaktadır. Gün ışığı daha fazla UV ışını içermesi, yoğun ve parlak olması nedeniyle suni ışığa nazaran daha zararlıdır.ve boyalar için de zararlıdır. Işığa maruz kalan eser mukavemetini yitirerek kırılganlaşır.
Kağıt eserlerdeki tahribatların büyük bir bölümü insan kaynaklı tahribatlardır. Eserlerle temas halinde olan insanlar depolama, kullanım ve taşıma aşamalarının her birinde eserlere ciddi zararlar verirler. Bunların yanı sıra eser üzerinde tükenmez kalem, fosforlu kalem kullanmak ve eseri selobantlarla onarmak vb. müdahaleler kimyasal ve biyolojik tahribatların oluşmasına neden olur. Bu da insan kaynaklı fiziksel tahribatın büyüklüğünü arttırır. İnsan kaynaklı fiziksel tahribatların temel nedeni bilgisizlik ve bilinçsizliktir. Bu nedenle kağıt eserlerle temas halindeki tüm arşiv personeline, eserlerin taşıma ve kullanımı hakkında eğitim verilmesi gerekmektedir. Ayrıca eserlerde yıpranma varsa uygulanacak bakım ve onarım işlerinin konservatör gözetiminde yapılmasına özen gösterilmelidir.
Su baskınları da eserlere ciddi boyutta zarar veren fiziksel bir tahribattır. Kağıt eserler ıslandıkları zaman hızlı bir şekilde deforme olurlar. Kitaplar şişip bükülürken, belgelerde mürekkep ve boya akmaları oluşur. Su ile temas etmiş eserler uygun koşullarda müdahale görmemişlerse 2–3 gün içerisinde mikroorganizmalar veya böceklerce istila edilirler. Böylece biyolojik bozulmaların da başlamasına neden olur. Öncelikli olarak suyun temas ettiği bölgelerde başlayan biyolojik tahribat kısa sürede her tarafa yayılır. Su baskınları ve doğal afetlerle mücadelenin en etkin yolu, önleyici tedbirlerin ve ön hazırlığın düzgün bir şekilde yapılmasıdır. Bu amaçla arşivlerde kullanıcı, personel ve yönetici sorumluluklarını içeren ve bütün tahrip unsurlarını kapsayan bir acil eylem planı oluşturulmalıdır. Planda kurtarma prosedürleriyle birlikte önleyici tedbirler de yer almalıdır. Ayrıca planda olası afet sonrası ihtiyaç duyulacak kaynak ve yardım sağlayıcıların listesi de olmalıdır. Acil eylem planı değişen koşullar dikkate alınarak sürekli gözden geçirilmeli ve tüm personel plan hakkında bilgilendirilmelidir.
Kağıt eserlerin depolandığı alanlardan kalorifer, su ve kanalizasyon boruları geçmemelidir. Ayrıca kağıt eserler zeminden ve harici duvarlardan en az 10 cm uzakta olmalıdır. Su baskınına uğramış kağıt eserler için çeşitli kurutma teknikleri geliştirilmiştir. Günümüzde yürürlükteki kurutma teknikleri; açık havada kurutma, nem alma, donma kurutma, düşük basınçta donma kurutma, düşük basınçta termal kurutma ve kriyojenik kurutma yöntemleridir. Bunlardan uygun olanını seçmek su baskınının büyüklüğüne, etkilenen materyalin niteliğine ve uygulanabilecek tekniklerin maliyetine bağlıdır. Kurutma tekniğinin seçimi bir konservatöre danışılarak belirlenmeli, el yazması ve nadir eserlerin kurutulmasında tüm müdahaleler eğitimli personelce gerçekleştirilmelidir. Yapışık sayfaların birbirinden ayrılması işlemi için su buharı veya sayfaların kurutma kâğıdı ile nemlendirilerek kâğıdının kendisini bırakması yani tavlanarak açılması sağlanır. Çamurlanmış veya kirlenmiş olanlar yıkanarak temizlenir. Direnci azalan sayfalara ince bir kola tabakası sürülerek direnci arttırılır. Daha sonra incelmiş, aşınmış, kopuk kısımlar aynı cins kâğıtlar kullanılarak onarılır.
Bir diğer fiziksel bozulmaya sebep olan faktör yangındır. Yangına maruz kalan eserler ya tamamen yok olmakta ya da yüksek ısıda kavrularak kırılganlaşmış, isle kaplanmış, yangın söndürmede kullanılan su ile ıslanmış, duman kokulu ve biyolojik saldırılara açık eserler haline gelmektedir. Bunları önlemek için yapılması gereken, yangına neden olabilecek faktörleri minimize etmek ve olası bir yangını en az hasarla mümkün olabilecek en kısa sürede söndürmektedir. Bunun için kapsamlı bir yangın koruma planı hazırlanmalıdır. Ayrıca uygun bir yangın söndürme sistemine sahip olunmalıdır.
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/202442
